Wybrane problemy prawne związane z funkcjonowaniem kół gospodyń wiejskich
ANALIZY / KOMENTARZE - SAS 2 / 2025
Czas, który minął od wejścia w życie ustawy z dnia 9 listopada 2018 r. o kołach gospodyń wiejskich (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r., poz. 1179), pozwala na dokonanie pewnych podsumowań. Jednak ciekawe mogą być także uwagi dotyczące praktycznego funkcjonowania kół. W trakcie rozmów z przedstawicielami tych kół udało mi się pozyskać wiele informacji o praktycznym funkcjonowaniu nowej ustawy. Poniżej wskażę przykładowe problemy.
Nikogo nie trzeba przekonywać, iż koła gospodyń wiejskich odgrywały i nadal odgrywają istotną rolę w środowisku lokalnym (nie tylko wiejskim). Przede wszystkim podkreślenia wymaga fakt, że koła gospodyń wiejskich nie są „przeżytkiem przeszłości”. Wręcz odwrotnie. Zauważyć można ich rozwój i zwiększenie ich roli na wsi oraz w sferze wiejskich organizacji społecznych. Co więcej, polskie koła gospodyń wiejskich są także wzorem dla innych państw (por. np. I. Ksenicz, Polsko-ukraińska współpraca samorządowa – wnioski z badań, Samorząd Terytorialny nr 7–8 z 2018, s. 164). W literaturze prawniczej podkreśla się, że „w ostatnich latach nastąpił bardzo dynamiczny wzrost aktywności kół gospodyń wiejskich w środowiskach wiejskich w zakresie wspierania rozwoju przedsiębiorczości kobiet i budowania więzi społecznych między mieszkańcami wsi” (E. Tomkiewicz, Prawne formy zrzeszania się rolników i ich rola w reprezentowaniu interesów zawodowych, w: Prawo rolne, pod red.
P. Czechowskiego, Warszawa 2019, s. 446). Ważne jednak, by członkowie wspólnoty lokalnej byli świadomi istniejących możliwości współpracy oraz chcieli się angażować społecznie.
Koła gospodyń wiejskich są istotnym elementem życia społecznego na polskiej wsi. Pełnią rolę animacyjną, kulturotwórczą i edukacyjną, przyczyniając się do integracji lokalnych społeczności. Koła przyczyniać się mają do poprawy sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich oraz ich rodzin, a także zapewniać wszechstronny rozwój terenów wiejskich. Ponadto koła mają przyczyniać się do rozwoju wsi i zwykłych ludzi, integracji społecznej, przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wprowadzania zasady równości w relacjach społecznych na obszarach wiejskich.
Pomimo ich licznych zasług koła gospodyń wiejskich borykają się z wieloma problemami natury prawnej, które mogą utrudniać ich działalność.
Jednym z podstawowych problemów, z jakimi stykają się koła, jest ich status prawny. Na mocy ustawy z dnia 9 listopada 2018 r. o kołach gospodyń wiejskich koła mogą uzyskać osobowość prawną, jeśli zostaną wpisane do rejestru prowadzonego przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Jest to istotna nowość wprowadzona przez wyżej wymienioną ustawę. Problemem jest natomiast brak świadomości wśród wielu lokalnych działaczy na temat konieczności rejestracji oraz wynikających z niej obowiązków. Często zdarza się, że koła działają w sposób nieformalny, co ogranicza ich możliwości pozyskiwania dofinansowań oraz wsparcia w różnych innych formach. Ponadto niejasne są kwestie związane z sytuacją kół, które nie chcą formalizować swojej działalności. Brak jednoznacznych wytycznych dotyczących ich funkcjonowania sprawia, że mogą być traktowane jako grupy nieformalne, co może utrudniać realizację projektów finansowanych z budżetów publicznych. Jednak nie można zakazać istnienia takich „nieformalnych” grup z uwagi na obowiązującą w Polsce konstytucyjną wolność zrzeszania się.
Po uzyskaniu osobowości prawnej koła są zobowiązane do prowadzenia sprawozdawczości finansowej i składania odpowiednich dokumentów do ARiMR oraz organów podatkowych. Jest to szczególnie skomplikowane dla mniejszych kół, które nie mają profesjonalnego zaplecza księgowego. Często członkom takiego koła brakuje wiedzy na temat wymogów dotyczących sprawozdawczości, co może prowadzić do błędów, a w konsekwencji do sankcji finansowych. Wymagania związane z prowadzeniem uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów oraz sporządzaniem rocznych sprawozdań budzą duże obawy wśród przedstawicieli kół. Niezrozumiałe przepisy dotyczące klasyfikacji przychodów
(np. wpłaty członkowskie, darowizny, dotacje) oraz wydatków mogą prowadzić do nieścisłości, a w konsekwencji do potencjalnych problemów z organami kontrolnymi.
Koła gospodyń wiejskich mogą ubiegać się o dotacje, np. z ARiMR, programów unijnych czy lokalnych inicjatyw samorządowych. Niestety, proces aplikacyjny jest często skomplikowany, wymaga znajomości zasad pisania wniosków o dofinansowanie oraz przestrzegania surowych wymogów formalnych. Problemy pojawiają się także na etapie rozliczania pozyskanych środków, co może prowadzić do konieczności zwrotu dofinansowania w przypadku uchybień proceduralnych.
Od czasu wprowadzenia RODO (rozporządzenie o ochronie danych osobowych) w 2018 r. koła gospodyń wiejskich muszą przestrzegać zasad ochrony danych osobowych członków i beneficjentów swoich działań. Brak znajomości przepisów w tym zakresie może prowadzić do poważnych problemów, takich jak naruszenie praw członków koła czy sankcje finansowe nałożone przez Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych. Członkowie kół często nie zdają sobie sprawy z konieczności przestrzegania przepisów o ochronie danych osobowych. Przykładem może być brak odpowiednich zgód na przetwarzanie danych osobowych podczas organizacji wydarzeń lub innych imprez organizowanych przez koła. Koła gospodyń wiejskich często nie mają wystarczającej wiedzy na temat tego, jakie dane mogą przetwarzać i w jaki sposób powinny je zabezpieczać, co stwarza ryzyko naruszenia przepisów.
Koła gospodyń wiejskich mogą prowadzić działalność gospodarczą, jednak pod warunkiem, że będzie ona zgodna z ich celami statutowymi. Problem pojawia się, gdy granica między działalnością gospodarczą a statutową jest trudna do określenia. Może to prowadzić do konsekwencji podatkowych, takich jak konieczność zapłaty podatku dochodowego od osądzonych przychodów.
W przypadku zatrudnienia pracowników przez koło konieczne jest przestrzeganie przepisów prawa pracy oraz obowiązków związanych z odprowadzaniem składek na ZUS i podatków. Problemem jest brak wiedzy na temat wymogów prawnych oraz kosztów związanych z zatrudnieniem, co może zniechęcać do podejmowania takich działań.
Przepisy dotyczące kół gospodyń wiejskich są często interpretowane w sposób niejednoznaczny, co prowadzi do problemów z ich stosowaniem. Na przykład rozbieżne interpretacje mogą dotyczyć kwestii podatkowych, zasad wydatkowania środków czy obowiązków sprawozdawczych. Brak jednoznacznych wytycznych utrudnia działalność kół. Jest to widoczne i zgłaszane w trakcie rozmów z przedstawicielami tych kół.
Wiele kół gospodyń wiejskich współpracuje z lokalnymi samorządami, jednak nie zawsze ta współpraca przebiega bezproblemowo. Problemem mogą być np. trudności w uzyskaniu wsparcia finansowego, brak jasnych zasad współpracy czy konflikty interesów. Brak regulacji prawnych dotyczących współpracy między kołami a samorządami może dodatkowo pogłębiać te trudności.
Reasumując, wielu problemów prawnych, z jakimi borykają się koła, można by uniknąć dzięki odpowiedniej edukacji prawnej członków kół. Jest to zadanie, które powierzyć można samorządowi gminnemu. Szkolenia z zakresu prawa, księgowości czy pozyskiwania środków mogłyby znacząco poprawić sytuację i zminimalizować ryzyko błędów.
Koła gospodyń wiejskich odgrywają ważną rolę w życiu społeczności lokalnych, jednak ich działalność jest obarczona wieloma wyzwaniami natury prawnej. Problemy związane z rejestracją, sprawozdawczością, ochroną danych osobowych, a także kwestie podatkowe i zatrudnieniowe wymagają pilnych rozwiązań. Kluczowym krokiem w poprawie sytuacji jest edukacja prawna członków kół oraz uproszczenie przepisów regulujących ich działalność. Wsparcie ze strony państwa, organizacji pozarządowych i samorządów mogłoby dodatkowo wzmocnić potencjał kół, co przyczyni się do dalszego rozwoju polskiej wsi czy też szerzej: wspólnoty lokalnej.
dr hab., prof. UKEN Grzegorz Krawiec
Zastępca Przewodniczącego
Rady Dyscypliny Nauki Prawne,
Kierownik Katedry Prawa Administracyjnego
i Społeczeństwa Obywatelskiego
