Sprawiedliwa transformacja regionów górniczych

– głos mieszkańców  kluczem do sukcesu   

Wielkie zmiany w polskiej energetyce są już nieuniknione. Sprawiedliwa transformacja energetyczna stanowi jedno z najważniejszych wyzwań współczesnej Polski. Odchodzenie od węgla to nie tylko wyzwanie dla gospodarki i polityki, ale przede wszystkim dla ludzi – mieszkańców regionów, w których węgiel przez dekady był fundamentem życia. Jakie są ich potrzeby, obawy i oczekiwania wobec przyszłości? Odpowiedzi na te pytania przyniósł projekt JUSTEM „Sprawiedliwość w okresie transformacji i wzmocnienie kompetencji w zakresie przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu”, którego rezultaty mogą pomóc w przeprowadzeniu sprawiedliwej transformacji w sposób realnie uwzględniający głos społeczności lokalnych.

ZROZUMIEĆ LUDZI, BY ZBUDOWAĆ LEPSZĄ PRZYSZŁOŚĆ

Projekt JUSTEM to europejska inicjatywa finansowana w ramach programu LIFE, której głównym celem jest wsparcie regionów odchodzących od węgla, poprzez rozwijanie lokalnych kompetencji oraz aktywne angażowanie obywateli w proces zmian. W Polsce projekt realizowany jest przez Krajową Agencję Poszanowania Energii (KAPE), a działania pilotażowe przeprowadzono w województwie śląskim. To właśnie tutaj KAPE we współpracy z władzami Miasta Rydułtowy zorganizowało warsztaty z mieszkańcami Subregionu Zachodniego „Subregion Zachodni w procesie dążenia do zrównoważonej gospodarki”, a wcześniej przy wsparciu lokalnej organizacji pozarządowej Centrum Rozwoju Inicjatyw Społecznych CRIS spotkanie z mieszkańcami pod hasłem „Jak tutaj będzie?”. Aby głębiej przyjrzeć się obawom i troskom mieszkańców, które wiążą się z zapowiedzią zamykania kopalń, KAPE przeprowadziło dodatkowo badania ankietowe i serię wywiadów pogłębionych. Wyniki spotkań, jak i badań przynoszą bardzo konkretne informacje na temat tego, jak ukierunkować przekaz o transformacji regionu, by był on zrozumiały i przejrzysty, a jednocześnie dopasowany do potrzeb mieszkańców województwa śląskiego. Choć każdy z regionów górniczych projektu JUSTEM (Województwo Śląskie w Polsce, Dolina Jiu w Rumunii, Stara Zagora w Bułgarii, Zachodnia Macedonia w Grecji, Istria w Chorwacji oraz Asturia w Hiszpanii) jest na innym etapie transformacji, to okazuje się, że wiele z problemów, obaw i potrzeb mieszkańców tych regionów jest podobnych.

CO MARTWI MIESZKAŃCÓW REGIONÓW GÓRNICZYCH?

Podczas spotkań z mieszkańcami wyłoniło się kilka kluczowych problemów, które są charakterystyczne dla większości regionów opartych na węglu. Mieszkańcy, którzy w ogromnej większości związani są pracą w kopalniach lub w zakładach związanych z górnictwem, obawiają się przede wszystkim utraty miejsc pracy. Zamknięcie kopalń oznacza konieczność znalezienia nowych źródeł zatrudnienia, a wiele osób nie ma pewności, że będzie w stanie się przebranżowić. Równie istotnym problemem jest wzrost kosztów energii. W wielu gospodarstwach domowych rachunki za energię już teraz stanowią znaczną część wydatków, a odejście od węgla może pogłębić problem ubóstwa energetycznego. Powszechne jest także poczucie braku transparentnej komunikacji ze strony władz – mieszkańcy często nie wiedzą, jakie są plany dotyczące transformacji i w jaki sposób mogą skorzystać z dostępnych programów wsparcia oraz jaką rolę mogą pełnić w procesie transformacji. Ważnym aspektem pozostaje również stan infrastruktury – regiony górnicze wymagają inwestycji w transport, edukację i usługi publiczne, aby zapewnić mieszkańcom lepsze warunki życia w nowej rzeczywistości.

To, co było szczególnie istotne dla projektu JUSTEM, to przełożenie problemów, potrzeb, obaw usłyszanych od mieszkańców regionów górniczych na konkretne rekomendacje zmian w założeniach polityki lokalnej i krajowej oraz wypracowanie na tej podstawie propozycji projektów wspierających rozwiązanie tych problemw w procesie sprawiedliwej transformacji.

W ramach projektu opracowano fiszki projektowe, zawierające gotowe propozycje działań na przyszłość. Są to konkretne projekty inwestycyjne i społeczne, które mogą być wdrożone w kolejnych latach. Wśród nich znalazły się inicjatywy związane z powstawaniem centrów doradczych dla mieszkańców, które zapewnią dostęp do rzetelnych informacji o możliwościach wsparcia. Kolejnym istotnym rozwiązaniem są projekty promujące zatrudnienie w sektorze odnawialnych źródeł energii, mające na celu stworzenie nowych miejsc pracy dla osób dotychczas zatrudnionych w sektorze węglowym. Propozycje obejmują także rozwój transportu publicznego oraz infrastruktury cyfrowej, co jest kluczowe dla mobilności mieszkańców i dostępności nowoczesnych usług w regionach przechodzących transformację.
Jednym z kluczowych rezultatów projektu JUSTEM było opracowanie Planów Przeciwdziałania Ubóstwu Energetycznemu dla każdego z regionów wspieranych w projekcie. Zawierają one konkretne rozwiązania, mające na celu poprawę dostępu do przystępnej cenowo energii oraz zwiększenie efektywności energetycznej domów. Wśród proponowanych działań znalazły się dofinansowania do termomodernizacji budynków mieszkalnych, co pozwoliłoby na zmniejszenie strat ciepła i obniżenie rachunków za energię. Dodatkowo przewidziano wsparcie dla gospodarstw domowych o niskich dochodach poprzez dopłaty do rachunków oraz programy doradcze pomagające w oszczędnym gospodarowaniu energią, inicjatywy mające na celu wzrost aktywności zawodowej kobiet, szanse rozwoju dla młodzieży. Ważnym elementem planu jest także rozwój odnawialnych źródeł energii na poziomie lokalnym, co mogłoby zwiększyć niezależność energetyczną regionów i przyczynić się do obniżenia kosztów energii.

CZY JEST JESZCZE CZAS NA DZIAŁANIE?

Projekt JUSTEM trwa do końca kwietnia 2025 r., a jego wyniki mogą stanowić cenną bazę wiedzy dla osób odpowiedzialnych za kształtowanie polityki transformacyjnej. Pozostaje pytanie, czy decydenci i instytucje uwzględnią głos mieszkańców? Nie ulega wątpliwości, że zmiana jest konieczna, jednak największym wyzwaniem pozostaje jej sprawiedliwe przeprowadzenie. Społeczności lokalne muszą czuć, że są częścią nowej, zielonej gospodarki, a nie jej ofiarami.
Śląsk – jako największy w UE beneficjent środków funduszu Sprawiedliwej Transformacji – bardzo aktywnie i intensywnie działa na rzecz sprawnego i efektywnego procesu wprowadzania zmian w regionie. Województwo Śląskie podejmuje różnorodne inicjatywy, które angażują społeczność regionu w kształtowanie planów, strategii i konkretnych projektów dla rozwoju regionu. Projekt JUSTEM został przyjęty z otwartością i ciekawością przez przedstawicieli województwa, co pozwala wierzyć, że zarówno wyniki warsztatów, opracowany Plan przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu oraz przygotowane fiszki projektowe wraz z wypracowanymi przez województwo raportami w ramach realizowanych z sukcesami innych projektów stanowią kompleksowy zestaw narzędzi wspierających proces sprawiedliwej transformacji. To, w jaki sposób zostaną wykorzystane, zdecyduje o powodzeniu całego procesu. Jeśli ma on się udać, musi być realizowany przy aktywnym udziale mieszkańców, a nie ponad ich głowami.

Anna Mazur

Kierownik Projektu
Departament Współpracy Międzynarodowej i Ekspertyz,
Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A., Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

www.kape.gov.pl/justem
www.kape.gov.pl/justem

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską.
Wyrażone poglądy i opinie są jednak poglądami wyłącznie autora (autorów)
i niekoniecznie odzwierciedlają stanowisko Unii Europejskiej lub CINEA.
Ani Unia Europejska ani organ przyznający pomoc nie mogą ponosić za nie odpowiedzialności.